دمنوش‌ها و طرز تهیه آنها

در تعریف دمنوش باید گفت که دمنوش یک نوع نوشیدنی است که در آن جزئی از گل، برگ، ساقه، دانه و ریشه و یا حتی پوست گیاهان که قابلیت حل شدن در آب را داشته باشند به صورت خشک یا تازه مورد استفاده قرار می گیرند. دم کردن یعنی گرفتن عصاره گیاه به وسیله جوشاندن در آب. این روش متداول ترین و قدیمی ترین روش به کار بردن داروهای گیاهی است. 
از زمان های بسیار دور انواع دمنوش ها برای درمان و خوش طعم کردن غذاها و یا حتی به عنوان دسر و پیش غذا استفاده میشده است. کم کم با تجربیاتی که افراد در زمینه خوراکی ها به دست آوردند برای درمان برخی از بیماری ها هم از انواع دمنوش های گیاهی بهره می بردند. 

در سال های اخیر انواع دمنوش های گیاهی و میوه ای مورد استقبال مردم قرار گرفته است. علت آن این است که دانشمندان در پژوهش های خود به این نتیجه رسیده اند که انواع دمنوش ها، چه دمنوش های گیاهی و چه دمنوش های میوه ای دارای موادی هستند که همانند داروهای صنعتی در بهبود بیماری های خطرناک با درمان سخت، بسیار موثر است. البته دمنوش ها از داروهای صنعتی بسیار ارزان تر و قابل دسترس تر هستند و تهیه آن ها بسیار آسان است. دمنوش های گیاهی عوارض کمتری نسبت به داروهای صنعتی دارند. 

استفاده از این دمنوش ها برای تنوع دادن به نوشیدنی ها در طول روز نیز بسیار مناسب است. به این خاطر که انواع دمنوش ها، رنگ ها و مزه های گوناگونی دارند و برای پذیرایی در مهمانی ها هم می توانند نوشیدنی مناسبی باشند. دمنوش های گیاهی بسته به نوع گیاهی که از آن درست شده اند رنگ های گوناگونی دارند. مثلا از دم کرده چای ترش، رز، دمنوش قرمز درست می شود. از گیاهان بادیان رومی، یونجه، سنبل ختایی چای زرد درست می شود. از سرخارگل، اقطی سیاه، گلرنگ دمنوش نارنجی درست می شود. از گیاهان پنیرک، اسطخدوس، گل گندم دمنوش آبی رنگ خواهید داشت اما باید زود آن را مصرف کنید در غیر این صورت رنگش تغییر خواهد کرد. 
در بعضی از دمنوش ها دو یا چند گیاه با هم ترکیب می شوند که برای رسیدن به یک هدف مشخص می باشد. بعضی از دمنوش ها ترکیبی انرژی زا هستند و بعضی دیگر کم کننده فشار خون و بقیه آرام بخش هستند. دمنوش با چای تفاوت دارد. چای نوعی نوشیدنی است که از برگ گیاهی به نام کاملیا سیننسیس تهیه می شود. مانند چای سیاه یا چای سبز اما دمنوش یا چای گیاهی از برگ، گل، پوست درخت (مانند دارچین)، میوه، ریشه و یا دانه گیاهان خاصی به غیر از کاملیا تهیه می شود. 

دمنوش های گیاهی با داروهای گیاهی تفاوت دارند زیرا که دمنوش ها ابتدا تنها برای تنوع و مزه هایشان مورد استفاده قرار می گرفته اما پس از مدتی خاصیت دارویی آن ها مشخص شد، اما داروهای گیاهی از ابتدا برای درمان بیماری ها مورد استفاده داشت. البته مصرف غیر علمی و یا زیاده روی در مصرف این دمنوش ها می تواند عوارض بدی را به دنبال داشته باشد. در مصرف دمنوش های گیاهی همانند داروهای صنعتی باید با آگاهی و پس از اطلاع از ساز و کار عمل آن ها باشد. برای نمونه مصرف گل گاو زبان ایرانی به تنهایی در افرادی که فشار خون بالایی دارند می تواند به شدت خطرناک باشد. زنان باردار و یا مادرانی که به کودک خود شیر می دهند، جزو کسانی هستند که بدون مشورت با پزشک خود نباید هیچگونه دمنوشی را مصرف نمایند. 

دمنوش با جوشانده هم تفاوت دارد. در دمنوش، گیاه را خشک نموده سپس خرد می کنند و در آب می ریزند و بر روی شعله ملایم می گذارند و یا در بخار ملایم قرار می دهند و پس از مدت مشخصی آن را از روی شعله بر می دارند و از صافی گذرانده و پس از آن میل می کنند. در مقابل اگر گیاه را مستقیما با آب بجوشانند جوشانده ای به دست می آید که اثراتش بیشتر از دمنوش است. اما همیشه این جوشانده ها تاثیر خوب ندارند و برخی از گیاهان پس از جوشاندن خاصیت آن تغییر می کند. دمنوش ها حتی با عرقیات گیاهی هم تفاوت دارد. عرقیات گیاهی به وسیله تقطیر اسانس ریشه، پوست و گلبرگ های گیاه درست می شوند. از جمله این عرقیات می توان به گلاب و عرق نعنا اشاره کرد. 

از انواع دمنوش ها که در سراسر دنیا دارای طرفداران بسیار زیادی هستند به چند مورد در اینجا اشاره می کنیم. در ایران انواع دمنوش ها که به ترتیب از طرف دانشگاه علوم پزشکی تهران اعلام شده است مبنی بر این که در میان مردم بیشتر از این دمنوش ها استفاده می شود به این شرح است. گل گاو زبان ایرانی، سنبل طیب، بنفشه، کاسنی، شاه تره، آویشن، پنیرک، گل ختمی و دارچین. همچنین نوشیدن دمنوش زعفرانی به دلیل طعم عالی و خواص دارویی زعفران توصیه می‌شود. در کشور آمریکا دمنوش های بابونه آلمانی، سنای اسکندریه، زنجبیل، سرخارگل، قاصدک، کاوا، شیرین بیان، نارون قرمز، ریحان مقدس و شنبلیله از محبوبیت بالایی برخوردار هستند. 

دمنوش های گیاهی را بهتر است که به اندازه یک قاشق چای خوری به همراه دو لیوان آب سرد در یک قوری دم کنید. بهتر است این قوری از جنس چینی باشد. قوری چینی را بر روی حرارت کم قرار داده و چند لحظه صبر می کنیم که به نقطه جوش برسد. پس از آن قوری را بر روی حرارت غیر مستقیم مثلا بر روی در کتری و یا سماور قرار می دهیم که مدت آن باید حدود سی دقیقه باشد. پس از آن که مدت زمان مشخص گذشت محتویات دمنوش را از یک صافی عبور می دهیم. صافی می تواند پارچه نازک تمیزی باشد. توجه داشته باشید که بر خلاف چای سیاه هر چقدر که از دم شدن دمنوش بگذرد کیفیت و مزه آن بهتر می شود. در برخی از مکان ها از همان ابتدا گیاه را به جای آب سرد با آب جوش مخلوط می نمایند. بعضی از دمنوش های گیاهی مزه بدی دارند، برای این که مزه آن ها قابل تحمل تر باشد، پس از دم کردن دمنوش، از عسل، خرما و یا توت خشک به همراه دمنوش استفاده کنید. در این جا به معرفی بعضی از دمنوش های پرطرفدار می پردازیم. 

گیاه آویشنThymes  از تیره نعناعیان است که نزدیک به سیصد و پنجاه گونه دارد. شکل و شمایل این گیاه علفی با ساقه های کرک دار و سفید است که برگ هایی هم در بالای شاخه وجود دارد. آویشن دارای گل های سفید و کوچکی است که همین سرشاخه های گلدار و برگ های گیاه است که به عنوان دارو استفاده می شود. طبع گیاه آویشن گرم و خشک است و مصلح آن چند قطره سرکه است تا اثرهای بد آن را از بین ببرد. گیاه آویشن را هم به صورت تازه و هم به صورتی که ابتدا خشکش می کنند و سپس به صورت پودر در می آورند، مورد استفاده قرار می گیرد.

از آویشن در انواع غذاها و هم به صورت دمنوش ها و چای آویشن استفاده می کنند. این گیاه در پزشکی قدیم با نام هایی نظیر صعتر (سعتر)، آویشم، اوشن، کهلیک اوتی و آبشن شناخته شده است که البته در ایران هجده گونه از آن شناخته شده است ولی سه نوع از آن معروف تر هستند که عبارتند از آویشن های شیرازی، کوهی و کاکوتی. این گیاه به صورت علفی و خود رو در مزارع و کوه ها و صحرا می رویند. گروهی از این گیاهان برگ های درازی دارند و گروه دیگر دارای برگ های گرد هستند که در خواص آن ها هم تاثیر می گذارد. در بعضی از مناطق ایران به عنوان سبزی به ماست و دوغ هم اضافه می گردد. این گیاه را از برگ های کرک دار آن می توان به راحتی شناخت بر روی این برگ های کرک دار کیسه هایی هستند که حاوی مواد معطر می باشند. البته دیگر این روزها گیاه آویشن را به راحتی در انواع فروشگاه ها می توان تهیه نمود. یکی از خواص دمنوش آویشن و با توجه به طبع گرم آن، درمان سرماخوردگی است. اگر سرما خورده این و سرفه های شدیدی دارید، حتما یک فنجان از دمنوش آویشن را بنوشید تا اثر آن را با چشم خود ببینید. برخی از دانشمندان معتقدند که آویشن بیماری برنشیت که در آن هم شخص مبتلا از سرفه های شدیدی رنج می برد را می تواند درمان کند. چگونگی درست کردن دمنوش آویشن بسیار ساده است و آن به این صورت است که شما به اندازه دو قاشق چایخوری آویشن خشک شده را داخل قوری ریخته و آن را روی حرارت غیر مستقیم قرار دهید تا به خوبی دم بکشد. البته مزه دمنوش خالص آویشن خیلی بد است و بهتر است که برای خوش طعم کردن آن از لیمو ترش و یا لیمو عمانی استفاده نمایید که البته در هنگامی که آویشن در حال دم کشیدن است باید لیمو را به آن اضافه نمایید و یا این که پس از دم کشیدن آویشن و زمانی که آن را درون فنجان ریختید برای لحظاتی صبر کنید تا از حرارت آن کم شود و سپس کمی عسل به آن اضافه نمایید تا هم از خواص عسل بهره مند شوید و هم از دمنوش آویشن. 
 

 Bluebery که در ایران با نام های توت آبی یا زغال اخته آبی، سیاه گیله، توت خرس و قره گیله شناخته می شود. اصل این گیاه از آمریکای شمالی بوده و جالب است بدانید که برای سرخ پوستان گیاهی مقدس است. درخت این گیاه به صورت ایستاده است ولی در بعضی اوقات به صورت درختچه های خمیده با طول متغیر از ده سانتی متر تا چهار متر هم یافت می شود. گل های آن استکانی و شبیه زنگوله هستند. رنگ گل ها سفید، صورتی رنگ پریده یا قرمز یا حتی سبز یافت می شود. تالشی ها به این میوه سیاه کوتو می گویند. این گیاه از تیره خلنگیان است. دمنوش بلوبری مورد استفاده فراوانی دارد. این یک دمنوشی است که برای لاغری بسیار مناسب است. این دمنوش از ترکیب برگ بلوبری و بلوبریث خشک شده درست می شود.
 

دمنوش بلوبری دارای مقدار زیادی از مواد آنتوسیانین، ترکیبات پلی فنول و ویتامین آ، ویتامین ث، ویتامین بی، پتاسیم، منگنز، روی و آهن است. تاثیر دمنوش بلوبری بر آب شدن چربی های شکم شگفت انگیز است. دمنوش بلوبری از برگ های آن تهیه می شود که مزه علف را دارد و به همین دلیل از میوه خشکش برای مزه دار کردن این دمنوش استفاده می گردد. استفاده از میوه بلوبری در رنگ دمنوش هم بسیار تاثیر دارد و آن را بسیار خوش رنگ می کند. به خاطر وجود پی فنول در برگ های بلوبری، این دمنوش خاصیت آنتی اکسیدانی دارد. بر اساس پژوهش های دانشمندان که در مجله غذاهای درمانی چاپ شده است ظرفیت آنتی اکسیدانی دمنوش بلوبری چه برگ های آن از بوته وحشی چیده شده باشد و یا به صورت گلخانه ای تهیه شده باشد، بسیار بالا است و خاصیت ضد سرطانی دارد. بر اساس همین پژوهش ها دمنوش بلوبری در درمان بیماری هایی مانند اضمحلال عصبی، اختلالات روانی و کاهش توانایی مغز نیز موثر است. مواد موجود در دمنوش بلوبری می تواند خطر ابتلا به دیابت را نیز کم کند. آنتو سیاتین که نوعی آنتی اکسیدان به شمار می رود و بیشتر در میوه های با رنگ تیره مانند زغال اخته آبی وجود دارد. بر اساس پژوهش های دانشمندان و متخصصان تغذیه، این ماده اگر به صورت مکمل و به صورت دمنوش استفاده شود، خطر ابتلای افراد را به بیماری دیابت نوع دو کاهش می دهد. البته دمنوش بلوبری با تمام خواصی مفیدی که دارد دارای مضراتی هم هست که اگر در استفاده از آن دقت نشود با این مضرات مواجه می شوید. در صورت سوء مصرف دمنوش بلوبری ممکن است با مشکلاتی روبرو شوید، مانند اینکه ممکن است سطح قند خون را بسیار پایین بیاورد و باعث سرگیجه، سردرد، بی خوابی، نامنظم شدن ضربان قلب، استفراغ ، اسهال و از دست دادن اشتها بشود. کسانی که به دیابت مبتلا هستند بهتر است پیش از مصرف با پزشک خود مشورت نمایند. زیاده روی در مصرف دمنوش بلوبری ممکن است باعث تغییر در سطح گلوکز خون شود و در کنترل قند خون اختلال ایجاد نماید. 

گیاه گزنه از تیره گل سرخیان است. مشخصات این گیاه از این قرار است، گیاهی علفی و پایا با ساقه ای منشعب. ساقه آن راست و چهارگوش بوده و برگ های آن پوشیده از کرک های گزنده ای است که حتی پوست را زخم می کند و نام این گیاه هم از همین خصویتش گرفته شده است. دمنوش گیاه گزنه دارای خواص دارویی زیادی است. این گیاه در آب و هوای معتدل و مرطوب و بیشتر در میان کوهپایه ها می روید. همان طور که گفته شد دمنوش گیاه گزنه دارای خواص دارویی می باشد. از جمله مداوای مجاری ادراری یا پروستات، درمان مشکلات دستگاه تنفس، درمان مشکلات معده، ضد قند خون، افزایش دهنده گلبول های قرمز را می توان اشاره کرد. دمنوش گزنه دارای مواد معدنی و مغذی است. سکرتین یکی از این ماده ها است. این ماده باعث می گردد که غدد ترشحی هاضمه در معده، روده، کبد، لوزالمعده و کیسه صفرا است. نوشیدن دمنوش گزنه همراه با ریشه گیاه شیرین بیان برای درمان عفونت های مثانه و دفع سنگ مثانه خوب است. این دمنوش ضد تب هم هست. درد کلیه، درد رماتیسم و انواع دردهای دیگر را هم کم می کند. زگیل را درمان می نماید. اگر دمنوش گزنه را به همراه عسل میل نمایید برای درمان انواع زخم ها به خصوص زخم های سرطانی بسیار مفید خواهد بود. کسانی که نقرس دارند با نوشیدن این دمنوش از درد آنها کم می شود. همچنین دمنوش گزنه برای تقویت سیستم ایمنی بدن استفاده می گردد. این نوشیدنی بسیار قوی و انرژی زا است و برای افرادی که ضعف قوای جسمی دارند مناسب است. گفته می شود که اگر می خواهید کهیر شما درمان شود باید روزی سه فنجان از این دمنوش در طول روز استفاده کنید. دمنوش گزنه در از بین بردن کرم های روده و معده موثر است و آنها را از بین می برد. دمنوش گزنه را برطرف کننده بواسیر هم می دانند. در زمان عادت ماهانه در بانوان هم تاثیر دارد و دردهای پیش از عادت ماهیانه را برطرف می کند. این دمنوش از ریزش موهای سر جلوگیری می نماید. دمنوش گیاه گزنه برای تقویت قوای جنسی بسیار موثر است. دمنوش گزنه دارای خواص دارویی بسیار زیادی است که برای گفتن آن ها در این مقاله فرصت نیست.

 

روش درست کردن دمنوش گیاه گزنه به این صورت است که در ابتدا دو قاشق غذاخوری از برگ خشک شده گزنه را به همراه دو لیوان آب در یک قوری بریزید و آن را بر روی شعله قرار دهید و اجازه دهید تا در دمای صد درجه به جوش بیاید. پس از آن که مایع دمنوش به جوش آمد، آن را از روی شعله بردارید و صبر کنید تا بیست دقیقه خوب دم بکشد. پس از آن دمنوش گزنه شما آماده نوشیدن است و می توانید آنرا میل نمایید. بهتر است برای خوشمزه تر شدن دمنوش گزنه آنرا به همراه نبات، عسل و یا توت خشک میل کنید. 
 

ترجمه و جمع آوری: واحد تحقیق و توسعه شرکت زعفران بهرامن