پرورش زعفران گلخانه‌ای

از گیاه زعفران ادویه‌ای به دست می‌آید که گران‌ترین ادویه در طول تاریخ بشر بوده است. این ادویه خوشبوی خوش رنگ و خوشمزه، توانایی رشد در هر زمینی را ندارد و حتی در جاهایی که امکان رشدش هست از کیفیت‌های متفاوتی برخوردار می‌شود.
همان‌طور که همه می‌دانند بهترین نوع زعفران در جنوب خراسان به دست می‌آید. زعفران یکی از گیاهان دارویی نیز هست. زعفران نه تنها یک ادویه‌ای است که برای خوشمزه نمودن غذا به کار می‌رود، بلکه دارای خواص دیگری نیز هست. این چاشنی، پرچم خشک شده یک گل زیبا است. هفتاد و پنج هزار گل زعفران برای به دست آوردن تنها کمتر از نیم کیلو گرم پودر زعفران برداشت می‌شود.
 

این ادویه به گران قیمت‌ترین ادویه دنیا معروف است. در کشور ما زعفران، با عنوان گیاهی شناخته می‌شود که خاصیت آرام بخش و درمانی هم دارد. مردم از زمان‌های بسیار دور از خاصیت‌ها و فواید زعفران با اطلاع بودند و از زمان‌های بسیار قدیم فقط به عنوان چاشنی غذا استفاده نمی‌شده است. این گیاه برای کمک کردن به هضم غذا بهره گرفته می‌شود.
این گیاه جادویی و شفابخش همچنین باعث درمان عفونت‌های ادرار و درد معده، رفع اسپاسم و گرفتگی، تسکین درد، اشتها آوری و کم نمودن چربی و کلسترول، تصفیه کردن خون، تقویت کبد و بسیاری از نارسایی‌های جسمی می‌گردد. بر طبق تحقیقات کارشناسان این گیاه برای سلامت سایر اعضای بدن مانند قلب، چشم، مغز، پوست، مثانه، استخوان‌ها و همه اندام نیز خوب است.
از دیگر خاصیت‌های زعفران، آرام بخشی و تسکین درد است. با پیشرفت علم و امکانات آزمایشگاهی برای ناراحتی‌هایی مانند آرتریت، نقرس، بیماری‌های التهابی و حتی کسانی که آسیب‌های ورزشی دارند، کرم‌ها و روغن‌هایی از زعفران درست شده است که افراد می‌توانند از آن بهره ببرند.
در این گیاه شگفت انگیز مقدار زیادی آهن هست که باعث زیاد شدن گلبول‌های سرخ در خون می‌شود و این امر باعث انرژی زایی و نشاط و شادی می‌گردد. طبق تحقیقات دانشمندان در ادویه زعفران ماده پتاسیم هم وجود دارد. پزشکان می‌گویند که یکی از راه‌های بهبود سلامت قلب، افزایش مصرف پتاسیم است. پتاسیم رگ‌ها را گشاد می‌کند و با این کار فشار را از روی رگ‌ها کم می‌کند. در نتیجه از گرفتگی عروق، سکته قلبی و سکته مغزی جلوگیری می‌شود. منگنز موجود در زعفران به تنظیم قند خون بسیار کمک می‌نماید. جالب اینجاست که بدانید با مصرف به اندازه زعفران میزان قند خون، انسولین و گلوکز را کنترل کرده و از ایجاد زمینه برای دیابت نوع دوم پیش گیری نمایید.
آنتی اکسیدان موجود در زعفران عامل پیشگیری از سرطان است. خاصیت ضد سرطانی یکی از خصیصه‌های عمده زعفران است. ادویه زعفران با دارا بودن بیش از صد ترکیب گوناگون، خواص آنتی اکسیدانی فراوانی را از خود نشان می‌دهد. ترکیبات آنتی اکسیدانی که در زعفران وجود دارد که بسیاری از آنها رادیکال‌های آزاد را در بدن پیدا کرده و آنها را خنثی می‌کنند. بر طبق یافته‌های علمی رادیکال‌های آزاد، تولید جانبی متابولیسم سلولی هستند که منجر به تغییر سلول‌های سالم و یا نابودیشان می‌گردند.
 

با این همه خواصی که برای زعفران شمردیم باید هم ادویه‌ای که از این گیاه جادویی به دست می‌آید بسیار گران باشد و لقب طلای سرخ را پیدا کند. بسیاری از افراد خواسته‌اند با افزایش سطح زیر کشت این گیاه برای کم کردن از قیمت آن تلاش کنند اما موفق نشده‌اند؛ اما ارزش افزوده و سود بالا از خرید و فروش این ادویه باعث شده تا بسیاری از افراد و شرکت‌ها و حتی دولت‌ها به فکر راه‌های دیگری برای کشت انبوه زعفران بیفتند.
یکی از این کشورها که در این زمینه تلاش‌های فراوانی انجام داده، کشور چین است. این کشور بالاترین مصرف کننده زعفران بوده و به همین دلیل سال‌ها در پی یافتن راهی برای کشت این محصول در درون کشور بودند. کشور چین در تولید محصولات کشاورزی، استفاده از روش‌های صنعتی و مدرن از قبیل سیستم‌های گلخانه‌ای و سیستم‌های آب کشت (هیدرو پونیک) و هوا کشت افزایش قابل توجهی یافته است. نظر به گران قیمت بودن و مصرف بالای این ادویه در کشور چین مطالعات گسترده‌ای در مورد پرورش گلخانه‌ای این گل ارزشمند انجام شده است. البته لازم به ذکر است که شاید با این روش بتوان مقدار زیادی زعفران را تولید کرد اما کیفیت زعفران ایرانی که به صورت طبیعی به دست می‌آید بسیار بالاتر است؛ اما با این حال قیمت زعفران طبیعی انقدر بالا هست که باز هم کاشت گلخانه‌ای زعفران به صرفه به نظر می‌رسد. سیستم کشت هیدروپونیک یکی از روش‌های پیشرفته برای تولید برخی از گیاهان با دوره رشد کوتاه و سرعت رشدی بالا به شمار می‌رود. امروزه این روش به‌ طور خاص برای گیاهان زینتی مانند انواع گل‌ها و گیاهان خوراکی کاهو، گوجه فرنگی و خیار به کار برده می‌شود. گفته می‌شود که این روش توسط یک دانشجوی چینی ابداع شده است. این دانشجو درباره روش کشت زعفران مطالعات بسیاری را انجام داد و تنها با خرید چند پیاز گل زعفران این عمل را در حیاط پشتی خانه خود انجام داده و پس از مدت کوتاهی به‌ اندازه‌ای درآمد به دست آورد که دیگر به اداره‌ای که کار می‌کرد نرفت. در سال 2003 نیز دولت چین با خرید امتیاز روش کشت گلخانه‌ای زعفران آن را ملی اعلام کرد. این روش بسیار آسان، ارزان و پر سود است و در سال‌های اخیر مورد توجه کشورهای زیادی نیز قرار گرفته است.

این بسیار آسان و ارزان تمام می‌شود و کسانی که می‌خواهند با این روش به کشت زعفران بپردازند در هر مکانی و با هر شرایط آب و هوایی می‌توانند با مقدار سرمایه کم به تولید انبوه زعفران بپردازند. هر چند که این نوع از زعفران به کیفیت زعفران معمولی نیست اما آن قدر سود دارد که به نفع صاحب سرمایه باشد. در این جا به مواردی که در کشت زعفران گلخانه‌ای نیاز دارید اشاره می‌کنیم. اولین چیزی که برای این روش لازم است مکانی مناسب برای ایجاد یک گلخانه است. ساختار گلخانه باید طوری باشد که نور زیادی به داخل ساختمان نفوذ نکند. حتی می‌توان از چارچوب پلاستیکی برای ایجاد گلخانه بهره برد اما به شرطی که خوب عایق بندی شده باشد و نور زیادی هم به داخل نیاید. به این منظور می‌توانید دیواره‌های آن را رنگ تیره بزنید. علت آن که نباید نور زیادی به داخل ساختمان گلخانه بیاید این است که پیاز گل زعفران نباید نور آفتاب را ببیند و تا آخرین لحظه برداشت زعفران باید در نور کم به سر ببرد. برای این که کمی نور طبیعی به داخل ساختمان گلخانه بیاید باید چند پنجره کوچک را در آن ایجاد کرد؛ مانند سوله‌هایی که برای مرغداری و یا دامداری مورد استفاده قرار می‌گیرد.
اگر پیاز زعفران در مکان و یا خاک نامناسب و در اصطلاح فقیر کاشته شود، فاسد خواهد شد. توجه داشته باشید که هرگز نباید به این گیاه ضربه‌ای حتی کوچک وارد شود. هنگامی که شما بوته زعفران خود را در زمین می‌کارید باید در حدود 3 تا 5 اینچ در عمق خاک و بین هر بوته فاصله‌ای حداقل 6 اینچ از هم قرار دهید. حدود 50 تا 60 گل زعفران حدود 1 قاشق غذاخوری ادویه زعفران تولید می کند، بنابراین این نکته را در نظر داشته باشید که چه تعداد گیاه نیاز دارید. رشد گیاه زعفران بسیار آسان است و مطمئناً تهیه این ادویه گران قیمت را بسیار مقرون به صرفه‌تر می کند.
ساختمان گلخانه نیازی نیست در یک مکان خاصی باشد و می‌تواند در هر جای دنج و کم رفت و آمدی شبیه زیرزمین خانه، قسمتی از پارکینگ، سالن‌های پرورش قارچ یا صیفی جات و سوله‌های قدیمی باشد. پس از تامین ساختمان گلخانه نوبت به درست کردن قفسه‌های نگهداری می‌رسد. این قفسه‌ها متناسب با مکانی که برای گلخانه در نظر گرفته‌اید و بزرگی و کوچکی آن ساخته شود. معمولا این قفسه‌ها باید طول بیشتر و عرض کمتری داشته باشند.
جنس قفسه‌ها چه از چوب باشد و یا فلز فرقی نمی‌کند تنها باید محکم باشد و اگر خواستید طبق‌ها را از روی آن بردارید و یا یک طبق جدید روی آن بگذارید تکان نخورد. پس از درست کردن قفسه‌ها نوبت به طبق‌ها می‌رسد. طبق جعبه‌ای است که پیازهای گل زعفران در آن نگهداری می‌شود و حتما باید از جنس چوب باشد و علت آن این است که چوب رطوبت را درون خود نگه می‌دارد. بهتر آن است که طبق شما به اندازه‌ای باشد که بتوان آن را به راحتی جابجا کرد. در تهیه طبق‌ها هیچ اندازه استانداردی وجود ندارد و هر کسی می‌تواند بنا بر توانایی‌های خود و به دلخواه خود طبق‌ها را به هر اندازه‌ای که می‌خواهد بسازد. چوب‌های کف طبق باید با فاصله پنج سانتی متری از هم قرار بگیرد تا جریان هوا در میان همه پیازهای گل زعفران در جریان باشد. 

 

البته در هر زمانی می‌توانید به کشت گلخانه‌ای بپردازید، ولی موقع مناسب برای کشت گلخانه‌ای در اواسط بهار است و باید آماده سازی ساختمان گلخانه و قفسه‌ها و طبق‌ها باید تا پیش از خرداد ماه به پایان رسیده باشد. پس از اتمام کار و تکمیل کردن ساختمان گلخانه و فضای داخل آن بهتر است تا تمامی محیط گلخانه را با مواد مخصوص ضد عفونی نمایید تا میکروب‌ها و حشرات موذی در میان چوب‌ها و وسایل به جا نماند و یا حشرات درون آن‌ها تخم گذاری نکرده باشند. مواد ضد عفونی کننده را می‌توانید از کلیه داروخانه‌های مجاز خریداری نمایید.

ما برای کشت زعفران در تابستان و زمستان، به آب و هوایی صاف نیاز داریم که دمای آن بیش از 35 درجه سانتیگراد یا 40 درجه سانتیگراد در تابستان و منفی 15 درجه سانتیگراد یا منفی 20 درجه سانتیگراد در زمستان نباشد.
به همین دلیل می‌توانید زعفران را در انواع آب و هوای خشک، معتدل و قاره ای کشت کنید اما در انواع آب و هوایی گرمسیری یا قطبی خیر.
از آنجا که زعفران یک گیاه پیازی است و تحمل حرارت را دارد، در تابستان‌های گرم و خشک بدون مشکل خواهد بود. هنگامی‌که آسیب سرمازدگی مزرعه زعفران شما را تهدید می‌کند، عاقلانه است که گیاهان را برای محافظت با حصیر یا پارچه بافت بپوشانید، تا زمانی که سرما به پایان برسد.
فراموش نکنید که در شرایط آب و هوایی خشک در بهار، آبیاری ضروری است. در این مدت زمان، بارندگی منظم برای رشد و نمو گیاه مناسب است، زیرا موجب عملکرد بهتر گل و کرملت (cormlet) می‌شود.

اکنون به مهم‌ترین و حساس‌ترین مرحله از کشت می‌رسیم. تمام زحماتی که تا به حال کشیده‌اید و از این به بعد خواهید کشید به این مرحله بستگی دارد و باید تمام دقت خود را در رابطه با آن به خرج دهید. برای تهیه پیاز زعفران باید در خرداد ماه اقدام نمایید زیرا پیاز زعفران در خرداد ماه اصطلاحا به خواب حقیقی رفته است و بهترین زمان برای جابه‌جا کردن پیاز است. خواب پیاز گل زعفران دو مرحله دارد: مرحله اول خواب حقیقی که در خرداد ماه است و خواب ظاهری که در تیر ماه است. ظاهر پیاز گل زعفران هیچ فرقی در این دو ماه نمی‌کند اما در تیر ماه پیاز در حالت گل انگیزی (یک اصطلاح در کشاورزی) است که به آن دوران بارداری هم می‌گویند و هر گونه جا به جایی موجب ایجاد شوک در پیاز گیاه می‌گردد که باعث این می‌شود که پیاز در زمان گل دهی یا گل ندهد و یا این که بازدهی خوبی را نداشته باشد. البته افزون بر مواردی که گفته شد برای انتخاب پیاز گل زعفران باید به نکات دیگری نیز توجه داشته باشید که از جمله آن‌ها این است که پیاز زعفران نباید هیچ گونه آفتی داشته باشد و در واقع بیمار نباشد. آفت‌هایی مانند قارچ و کنه از رایج‌ترین آفت‌های گل پیاز زعفران است.

زعفران در مناطق کم آب و کویری رشد می‌کند اما در همین مناطق آفت‌های زیادی وجود دارند که به مزارع حمله می‌کنند و خسارات زیادی را به گیاهان وارد می‌نمایند. از جمله این آفت‌ها می‌توان به حشره‌های موذی، کنه‌های گیاهی در مزارع و جوندگان اشاره کرد. کنه‌ها و شته‌های پیاز گل زعفران که پیشتر درباره آن صحبت کردیم از جمله این آفت‌های حشره‌ای هستند. از میان این آفت‌ها جوندگان از همه خطرناک‌تر هستند و باید بیشتر مورد توجه قرار بگیرند. در این جا به معرفی چند تا از این آفت‌ها می‌پردازیم:

این آفت بیشتر در مزرعه‌هایی دیده می‌شود که اصول کاشت در آن رعایت نمی‌شود. کنه زعفران به داخل پیاز گل رخنه می‌کند و در آن تخم گذاری می‌کند. پیازهای آفت زده توسط کنه دارای سوراخ‌هایی است که این حشره ایجاد کرده است. بوته‌هایی که آفت زده هستند کوتاه‌تر و دارای برگ‌های ضعیف‌تر از گیاهان سالم هستند. کنه‌ها در فصل‌های پاییز و بهار تعداد بیشتری هستند ولی در فصل تابستان به خاطر گرمای شدید و در زمستان به خاطر سرمای شدید از تعدادشان کم می‌شود. این آفت در میان گلخانه‌ها پیشتر شایع می‌گردد و همان طور که نورخان‌تر گفته شد باید در زمان تهیه پیاز گل زعفران دقت نمایید تا این پیازها به آفت کنه مبتلا نشده باشند و از سلامت کامل برخوردار باشند.

این پستاندار کوچک یکی از بدترین آفت‌های مزارع زعفران است و می‌تواند صدمه‌های زیادی برای مزارع کشاورزی داشته باشد. این جانور از روی زمین حرکت می‌کند خودش قابل مشاهده است و از باقی مانده بوته‌هایی که این جانور آن‌ها را خورده است می‌توان فهمید که مزرعه دچار آفت جوجه تیغی شده است. بلافاصله باید با این آفت مبارزه کرد وگرنه خسارت آن قابل جبران نیست.

البته فعالیت این جانور بیشتر در درون لانه خودش است. لانه موش کور که از تونل‌های زیرزمینی بسیار گسترده تشکیل شده است و دارای راهروها و سوراخ‌های زیادی است. عمق این سوراخ‌ها به پانزده تا بیست سانتی متر هم می‌رسد. این سوراخ‌ها در زیر خاک قرار دارند. موش‌های کور بیشتر در دامنه کوه زندگی می‌کنند.

این جانور که به موش ورامین هم معروف است در تمام طول سال در حال زاد و ولد است و ممکن است تا شش نسل را در یک سال ایجاد کند که این امر باعث می‌شود تا با توجه به لانه کنی‌های این موش‌ها، باعث خرابی‌های زیادی برای زمین شود و آب زیادی به هدر برود و بنه‌های زعفران را در مزرعه به نابودی بکشاند.

اما راه مبارزه با این آفت‌های خطرناک را باید یاد بگیریم تا بیشتر به محصولاتمان ضرر نخورد. یکی از راه‌های مبارزه با این آفت‌ها شکار کردن آن‌ها است که البته کار پر هزینه و پر دردسری است. راه دیگر ایجاد موانعی از قبیل فنس است. توجه داشته باشید که این فنس ها باید تا ارتفاع یک متری بالای زمین و سی سانتی متر در زیر زمین باید قرار بگیرد. این فنس ها باید دور تا دور مزرعه باشد وگرنه هیچ فایده‌ای ندارد. راه دیگر استفاده از طعمه مسموم است. جوجه تیغی علاقه زیادی به خوردن تخمه کدو دارد. سیب زمینی و گندم مواد دیگری است که می‌توان از آن استفاده کرد. برای هر یک کیلوگرم خوراکی باید از یک قاشق سم استفاده نمایید. از سم‌های گازی و قرص‌های فستوکسین نیز می‌توانید بهره بگیرید به این صورت که دو قرص را در یک دستمال مرطوب قرار دهید و داخل تونل‌ها و سوراخ‌های لانه بگذارید.
اکنون که می‌دانید چگونه گیاه زعفران را پرورش دهید، می‌توانید پرورش آن را در مکان دلخواه خود امتحان کنید.
 

ترجمه و جمع آوری: واحد تحقیق و توسعه شرکت زعفران بهرامن