گیاه گزنه چیست؟

بسیاری از گیاهان دارای خواص درمانی هستند که اندیشمندان از گذشته به فواید برخی از آنها پی برده‌اند. گونه‌های متفاوتی از این گیاهان وجود دارد. در این مقاله قصد داریم درباره خواص و مضرات گیاه گزنه شرح دهیم. اما گزنه چیست؟ کجا رشد می‌کند؟ و نحوه استفاده از آن به چه صورت است؟ 
گزنه یک گیاه با ریشه‌های بزرگ و خودرو است که می‌تواند بسیار قد بکشد و بلند شود. عطر و طعم آن نیز به اندازه تاریخ آن غنی است. این گیاه که اصالتا از اروپا و آسیا است، موهای تیزی دارد که به راحتی می‌شکند و هنگام لمس گیاه ممکن است دست شما متورم شده و دچار نیش‌زدگی شوید. با این حال این گیاه یک منبع غذایی سرشار از ویتامین و همچنین دارای خواص درمانی است که در شرایط مختلف پزشکی کاربرد دارد.
 

گزنه قرن‌هاست که برای درمان ماهیچه‌ها و مفاصل که دچار گرفتگی و درد شده‌اند استفاده می‌شود. درمان اگزما، آرتروز، نقرس و کم‌خونی نیز از دیگر خواص دارویی این گیاه است که در ادامه بیشتر در مورد خواص این گیاه غنی توضیح خواهیم داد. از ساقه‌های فیبری این گیاه برای تهیه ریسمان، شبکه‌های ماهیگیری، جارو‌ها و موارد دیگر استفاده می‌شود. گزنه‌ها در قدیم معمولا به طور سنتی خشک و در فصل زمستان به عنوان تغذیه دام‌ها کاربرد داشته‌اند. از دیگر موارد مصرف این گیاه می‌توان به کاربری رنگ این گیاه اشاره کرد. در اروپا این گیاهان برای استخراج کلروفیل که به عنوان یک عامل رنگ‌آمیزی سبز ایمن در مواد غذایی بوده است بصورت تجاری برداشت می‌شده‌اند. 
بین 30 تا 45 گونه از خانواده این گیاهان وجود دارد. از ویژگی‌های متمایز این خانواده می‌توان به موهای تیز، سفت و محکم که این گیاه را در برمی‌گیرد نام برد. گزنه‌های نیش‌دار دارای گل‌های سفید ریز و فازی مانند هستند. پس در هنگام جمع‌آوری این گیاه حتما به این نکته توجه کنید که پوست‌های در معرض آن را بپوشانید. پایه‌های متورم هر موی ریز و توخالی حاوی قطره‌ای از اسید فرمیک است. هنگامی‌که نوک مو پوست را سوراخ می‌کند این اسید باعث ایجاد خارش یا سوزش آزاردهنده در آن قسمت می‌شود و می‌تواند چند دقیقه و یا چند روز این سوزش یا خارش طول بکشد. برای کمتر کردن خارش و یا سوزش ناشی از نیش این گیاه می‌توانید از مالش دادن نیش به همراه ریشه گزنه یا جواهرات زرد استفاده کنید. 

 

خانواده گیاه گزنه شامل گونه‌های متفاوتی هستند که از نظر ظاهری قدری با هم متفاوت‌اند. گل گزنه دارای یک گیاه دوقلو با گل‌های بسیار کوچک است. گل استامینات به رنگ زرد خاکستری است که شبیه به آبشاراند. گل‌ها دارای چهار گل استام و مورچه زرد است. گل پیازچه دارای چهار تپال در جفت‌های مختلف به رنگ سبز مایل به خاکستری و مودار است. این یک کارپل منفرد دارد و موریزه‌های آن مانند قلم مو است. گل‌های گل آذین به طول 4 تا 8 سانتی‌متر از جنس شاتون است. گزنه گنجشک نیز دارای زمینه‌های خواص دارویی و سرشار از ویتامین و مواد معدنی است. نوعی از گیاه گزنه با نام کرک گربه شناخته می‌شود که دارای گل‌های سبز ریز است که معمولا در زیر برگ‌های آن رشد می‌کنند. قد آن به طور کلی 1 متر است اما بسته به موقعیت و شرایط خاک می‌تواند تا 2 متر نیز رشد کند. زیستگاه گزنه‌ها معمولا طبیعت است و هر سال در همان مکان‌ها ظاهر و در خاکی غنی شکوفا می‌شوند. آن‌ها را می‌توانید در جنگل‌های مرطوب، مناطق جنگلی، در کناره مسیر‌ها که دارای سایه هستند، یافت کنید. قسمت‌های خوراکی در برگ‌ها ساقه و ریشه‌های این گیاه کاربرد دارد ولی معمولا نمونه جوان این گیاه ترجیح داده می‌شود. این گیاه طعمی شبیه به اسفناج دارد. گیاه گزنه را هرگز خام نخورید! حتما به یاد داشته باشید که این گیاه تا زمانی که خشک است باید پخته شود زیرا برگ‌های آن موهای ریز سفت و سخت خواهند داشت و ممکن است سیستم بدن شما را به خطر بیاندازند. گزنه‌ها جایگزین بسیار مناسبی برای اسفناج هستند و همچنین می‌توانید به سوپ‌ها و یا خورش‌ها آن را اضافه کنید.

نحوه مصرف گیاه گزنه به این صورت است که ابتدا آن را سالم خریداری کرد و یا اگر امکانش را دارید شما می‌توانید آن را پرورش دهید. شما می‌توانید این گیاه را به صورت برگ‌های خشک و یا منجمد شده خریداری کنید. کپسول، تنتور و کرم هم از موارد مصرف آن‌ها هستند که پمادهای گران‌قیمت آن اغلب برای کاهش علائم پوکی استخوان استفاده می‌شود. برگ‌ها و گل‌های خشک شده را می‌توان برای تهیه یک چای گیاهی خوشمزه تفت داد، در حالی که برگ‌ها، ساقه و ریشه‌های آن قابل استفاده در سوپ‌ها، خورش‌ها، اسموتی‌هاست که به مخلوط‌ها اضافه می‌شود. با این حال، از خوردن برگ‌های تازه خودداری کنید، زیرا مو ریزه‌های آنها می‌توانند باعث تحریک شوند. در حال حاضر، هیچ داروی توصیه‌ای برای نیش محصولات گزنه وجود ندارد. مطالعات نشان دهنده آن است كه دوزهای کمی از آن برای شرایط خاص مؤثر است. بزرگ شدن غده پروستات، عصاره ریشه برای از میان بردن آلرژی، برگ‌های یخ زده آن را در روز اگر بخورید به عنوان یک مکمل غذایی است و بهتر است قبل از امتحان کردن با پزشک خود صحبت کنید و دستورالعمل‌های همراه با آن را دنبال کنید. در ادامه در ارتباط با فواید و ویژگی‌های دارویی این گیاه بیشتر توضیح خواهیم داد.

از زمان‌های بسیار قدیم گزنه یکی از اصلی‌ترین دارو‌های گیاهی شناخته شده است. مصریان باستان برای معالجه ورم مفاصل و کمردرد از نیش گزنه استفاده می‌کردند. در حالی‌که سربازان رومی ‌آن را برای کمک به گرم نگه داشتن زخم به آن می‌مالیدند. نام آن از گزش یا نیش‌زدگی گرفته شده است که به معنی "سوزاندن" است. همانطور که گفته شد برگ‌های آن به هنگام تماس باعث ایجاد سوزش موقتی می‌شوند. این برگ‌ها دارای ساختار‌های مویی شکل هستند که می‌توانند خارش، قرمزی و تورم ایجاد کنند. با این حال اگر پخته شود تار‌های مویی آن نرم شده و طی یک فرایند پردازش می‌توانید آن را با خیال راحت مصرف کنید. مطالعات صورت گرفته بر روی این گیاه مزایای قدرتمند آن را برای سلامتی مرتبط می‌سازد. 7 مورد از خواص گیاه گزنه مبتنی بر شواهد از این گیاه را شرح می‌دهیم:
1.    برگ‌ها و ریشه گیاه گزنه حاوی طیف گسترده‌ای از مواد مغذی است، از جمله ویتامین‌های A ، C و K. همچنین چندین ویتامین B معدنی که تشکیل شده از کلسیم، آهن، منیزیم، فسفر، پتاسیم و سدیم را شامل می‌شود. از چربی‌های موجود در این گیاه می‌توان اسید لینولئیک، اسید لینولنیک، اسید پالمیتیک، اسید استئاریک و اسید اولئیک اسید آمینه را نام برد. بنابراین شما می‌توانید همه اسیدهای آمینه ضروری بدن مانند پلی فنول‌ها، کائمپفرول، کوئرستین، کافئین، اسید کافئیک، کوارین‌ها و سایر فلاونوئیدها را در آن بیابید.
 رنگدانه‌های موجود در این گیاه نیز شامل بتاکاروتن، لوتئین، لوتوکسانتین و سایر کاروتنوئیدها هستند. علاوه بر این، بسیاری از این مواد مغذی در بدن شما به عنوان آنتی‌اکسیدان عمل می‌کنند. آنتی‌اکسیدان‌ها مولکولی هستند که به دفاع از سلول‌های شما در برابر آسیب به احیا رادیکال‌های آزاد کمک می‌کنند. که پژوهش‌ها نشان می‌دهد این صدمات ناشی از رادیکال‌های آزاد با پیری و همچنین سرطان و سایر بیماری‌های مضر مرتبط است. همچنین مطالعات نشان می‌دهد که عصاره گزنه می‌تواند سطح آنتی‌اکسیدان خون را افزایش دهد.
2.    ممکن است التهاب را کاهش دهد که به سیستم بدن شما بستگی دارد زیرا عملکرد بدن هر فرد برای بهبودی و مبارزه با عفونت با دیگری متفاوت است. با این حال، التهاب مزمن می‌تواند صدمات قابل توجهی وارد کند. نیش گزنه‌ها انواع مختلفی از ترکیبات را دارند که ممکن است التهاب را کاهش دهند. در مطالعات آزمایشی بر روی حیوانات، زخم گزنه باعث اختلال در هورمون‌های التهابی متعدد با دخالت در ملتهب شدن بیشتر آنها می‌شود. در مطالعات صورت گرفته انسانی نیز استفاده از یک کرم گزنه یا مصرف محصولات گزنه، این گیاه باعث کاهش شرایط التهابی مانند ورم مفاصل می‌شود. به عنوان مثال: در یک مطالعه 27 نفره، استفاده از یک کرم گزنه بر روی مناطق مبتلا به آرتریت، درد را در مقایسه با درمان دارونما‌ها کاهش می‌دهد. در یک مطالعه دیگر، مصرف یک مکمل حاوی عصاره گزنه باعث کاهش درد آرتریت شده است. علاوه بر این، شرکت‌کنندگان احساس کردند که به دلیل استفاده از این گیاه است که می‌توانند دوز کپسول تسکین دهنده ضددرد را کاهش دهند. گفته می‌شود، تحقیقات برای توصیه کردن نیش گزنه به عنوان یک درمان قطعی ضدالتهابی کافی نیست و به مطالعات انسانی بیشتری احتیاج است.
3.    ممکن است علائمی که نشان از بزرگ شدن پروستات است را درمان کند. حداکثر 50٪ از مردان در سن 51 و بالاتر دارای غده بزرگ پروستات هستند. پروستات بزرگ شده معمولاً به عنوان بیماری هیپرپلازی خوش خیم پروستات (BPH) خوانده می‌شود. دانشمندان مطمئن نیستند که چه چیزی باعث BPH می‌شود، اما این بیماری می‌تواند منجر به ناراحتی قابل توجهی در هنگام ادرار شود. 
مطالعات حاکی از آن است که گیاه گزنه ممکن است به درمان BPH کمک کند. تحقیقات انجام شده بر روی حیوانات نشان می‌دهد که این گیاه قدرتمند ممکن است از تبدیل تستوسترون به دی هیدروتستوسترون که یک شکل قدرتمندتر از تستوسترون است، جلوگیری کند. متوقف کردن این فرآیند می‌تواند به کاهش اندازه پروستات کمک کند. مطالعات در مبتلایان به BPH نشان می‌دهد که عصاره گزنه به درمان مشکلات ادرار کوتاه مدت و طولانی مدت بدون عوارض جانبی، کمک می‌کند. با این حال، معلوم نیست چقدر نیش گزنه با درمان‌های معمولی قابل مقایسه است.
4.    تب یونجه ممکن است آلرژی باشد که شامل التهاب در آستر بینی شود. گزنه به عنوان یک درمان طبیعی امیدوارکننده در مورد تب یونجه شناخته می‌شود. تحقیقات در آزمایشگاه‌ها نشان می‌دهد، خوردن عصاره گزنه می‌تواند التهاب‌هایی که باعث حساسیت‌های فصلی می‌شود را مهار کند که این شامل مسدود کردن گیرنده‌های هیستامین است که از مواد شیمیایی که باعث علائم آلرژی می‌شوند و از انتشار سلول‌های ایمنی جلوگیری می‌کند. با این حال، مطالعات انسانی خاطرنشان كردند كه گزنه فقط کمی ‌بهتر از دارونما‌ها برابر با درمان تب یونجه عمل می‌کنند. این گیاه ممکن است یک درمان طبیعی امیدوارکننده برای علائم تب یونجه باشد، اما مطالعات و آزمایش‌های زیاد و طولانی مدت در مورد انسان نیاز است.
5.    گیاه گزنه ممکن است فشار خون را پایین بیاورد. در آمریکا تقریباً از هر سه بزرگسال یک نفر دارای فشار خون بالا است. فشار خون بالا یک نگرانی جدی برای سلامتی است زیرا شما را در معرض بیماری‌های قلبی و سکته‌های مغزی قرار می‌دهد که یکی از دلایل اصلی مرگ و میر در سراسر جهان است.
گزنه در قدیم به طور سنتی برای درمان فشار خون بالا مورد استفاده قرار می‌گرفت. مطالعات انجام گرفته بر روی حیوانات در آزمایشگاه‌ها حاکی از آن است که از چندین طریق ممکن شود به کاهش فشار خون کمک کرد. ابتدا تولید اکسید نیتریک را تحریک کند، که به عنوان یک گشادکننده عروق عمل می‌کنند. ازودیلاتورها شما را شل می‌کنند و به آنها در جهت بهبود و گسترش رگ‌های خونی کمک کنند. علاوه بر این، گیاه گزنه دارای ترکیباتی هستند که ممکن است به عنوان مسدود کننده کانال کلسیم عمل کنند، که با کاهش نیروی انقباض، قلب شما را آرام می‌کنند. در مطالعات انجام گرفته بر روی حیوانات، نشان داده شده است که چربی گزنه باعث بالا رفتن فشارخون می‌شود در حالی که دفاع آنتی‌اکسیدانی قلب را بالا می‌برد. با این حال، هنوز هم اثرات نیش گزنه بر فشار خون در انسان مشخص نیست. قبل از توصیه‌ها، مطالعات بیشتری در مورد انسان موردنیاز است.
6.    ممکن است به کنترل قندخون کمک کند. در هر دو آزمایشات صورت گرفته انسانی و حیوانات، چربی گزنه را به پایین آوردن قندخون مرتبط می‌کنند. در حقیقت، این گیاه حاوی ترکیباتی است که ممکن است عملکرد آن بسیار شبیه به اثر انسولین باشد. در یک مطالعه صورت گرفته به مدت سه ماه در 46 نفر، مصرف 500 میلی گرم عصاره گزنه 3 بار در روز میزان قندخون را به طور قابل توجهی در مقایسه با دارونما‌ها کاهش داد. با وجود یافته‌های امیدوارکننده، هنوز مطالعات بسیار کمی ‌در مورد نیش گزنه و کنترل قند خون وجود دارد و تحقیقات بیشتری لازم است.
7.    نوشیدن چای گزنه به مدت دو هفته به شما موهایی براق و ضخیم‎تر می‌بخشد. برای تقویت جلوه، می‌توانید موهای خود را نیز با آن بشویید. تحقیقات نشان داده است که گزنه نیز ممکن است در کاهش چربی پوست سر، شوره سر و طاسی ژنتیکی مؤثر باشد. چای گزنه یکی از ضروریات در داروی گیاهی است. این گیاه ساده هدیه‌ای شگفت‌انگیز سرشار از مواد مغذی برای داشتن موهایی با طراوت و ضخیم است. تنها کاری که باید انجام دهید این است که یک جرعه از دمنوش گزنه را بخورید.
 

ممکن است گیاه گزنه مزایای احتمالی دیگری نیز برای سلامتی داشته باشد از جمله:
کاهش خونریزی: به نظر می‌رسد داروهای حاوی عصاره گزنه باعث کاهش خونریزی بیش از حد، به خصوص بعد از عمل می‌شوند.
سلامتی کبد: خاصیت آنتی‌اکسیدانی گزنه ممکن است کبد شما را در برابر صدمات ناشی از سموم، فلزات سنگین و التهاب محافظت کند.
ادرارآور طبیعی: این گیاه ممکن است به بدن شما کمک کند تا نمک و آب اضافی را دفع کند که به نوبه خود می‌تواند فشار خون را به طور موقت کاهش دهد. 
بهبود زخم و سوختگی: استفاده از کرم‌های گزنه ممکن است باعث بهبودی زخم‌ها، از جمله زخم‌های سوختگی شود.
درمان انگل: مطابق با تحقیقات و آزمایشات انجام ‌شده گیاه گزنه بر کرم‌های روده‌ای و انگل‌ها بسیار موثر است و آن‌ها را در زمان بسیار کوتاهی از بین می‌برد.
آرامبخش و خواب‌آور: گیاه گزنه دارای خاصیت آرامبخش است و مه مغز را برطرف می‌کند، به همین خاطر با ایجاد احساس آرامش در فرد به تصمیم‌گیری وی کمک بسیاری می‌کند. این گیاه با آرامش ذهن و کاهش استرس در بهبود خواب نیز موثر است.
افزایش سطح آنتی‌اکسیدان خون: مطابق با تحقیقات و بررسی‌های انجام ‌شده گیاه گزنه می‌تواند سطح آنتی‌اکسیدان خون را تا حد بسیار زیاد و خوبی افزایش دهد و به این ترتیب از سلول‌های بدن در برابر آسیب رادیکال‌های آزاد محافظت کند.

گیاه گزنه علاوه بر مزایای بسیار زیاد خود کاربردهای مختلف و بسیاری نیز دارد که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
•    ساقه گیاه گزنه در خود الیاف بسیار زیادی دارد و می‌توان از آن در امور بسیار زیادی استفاده کرد.
•    در تولید رنگ می‌توان از گیاه گزنه استفاده کرد. ریشه این گیاه رنگ زرد و برگ‌های آن رنگ زرد مایل به سبز ایجاد می‌کند.
•    رشد گیاه گزنه در یک خاک نشان از حاصلخیزبودن خاک به ویژه از نظر فسفر است. به عبارت دیگر می‌توان گفت با رشد گیاه گزنه در یک خاک می‌توان از سلامت آن اطمینان حاصل کرد.
•    گزنه به‌عنوان یک فعال‌کننده در کمپوست استفاده می‌شود.
•    گیاه گزنه با منیزیم، گوگرد و آهن بسیار بالای خود در تهیه و تولید کود مایع کاربرد دارد.
•    و...

عوارض جانبی احتمالی مصرف گزنه پخته شده معمولاً بی‌خطر است و در صورت وجود مضرات در گزنه مقدار آن بسیار اندک است. با این حال، هنگام دست زدن به برگ‌های تازه این گیاه مواظب باشید، زیرا موهای زائدمانند آنها می‌تواند به پوست شما آسیب برساند. این میله‌ها می‌توانند مجموعه‌ای از مواد شیمیایی مانند استیل کولین، هیستامین، اسید فرمیک را تزریق کنند که این ترکیبات می‌توانند باعث ایجاد تورم، برآمدگی، کهیر و خارش شوند. در موارد نادر، افراد ممکن است یک واکنش آلرژیک شدید داشته باشند که می‌تواند تهدیدکننده جانی نیز باشد. با این حال، این مواد شیمیایی با پردازش برگ‌ها کم می‌شوند، به این معنی که هنگام خوردن گزنه پخته شده، نباید سوزش دهان یا معده را تجربه کنید. 
زنان باردار باید از مصرف نیش گزنه پرهیز کنند، زیرا این امر می‌تواند باعث انقباضات رحمی ‌شود و این می‌تواند خطر سقط جنین را افزایش دهد. اگر یکی از موارد زیر را مصرف می‌کنید با پزشک خود مشورت کنید. گزنه ممکن است با داروهایی نظیر رقیق کننده خون، داروهای فشارخون، داروهای ادرارآور و داروهای دیابتی در تعامل باشد. به عنوان مثال، اثر دیورتیک احتمالی گیاه ممکن است تأثیر دیورتیک‌ها را تقویت کند،. دیورتیک می‌تواند خطر کمبود آب بدن را افزایش دهد. به دلیل تأثیر گیاه گزنه بر متابولیسم هورمون جنسی این گیاه در کودکان زیر ۱۲ سال منع مصرف دارد و نباید مصرف شود.
 

ترجمه و جمع آوری: واحد تحقیق و توسعه شرکت زعفران بهرامن